تولید ناب
تولید ناب اولین بار در سال های پایانی جنگ جهانی دوم و هم زمان با نیاز شدید ژاپن به وسایل نقلیه ی موتوری توسط تای چی اونو در شرکت تویوتا عنوان و سپس در سال 1990 به همت جیمز ووماک و همکاران وی از دانشگاه ام آی تی در قالب یک طرح تحقیقاتی مطرح و در کتابی به نام ماشینی که جهان را تغییر داد منتشر گشت.
معنی و مفهوم دو واژه تولید ناب (Lean Production) و بهره وری در هم آمیخته شده است، به نحوی که در هر موضوعی صحبت از بهره وری باشد بدون حضور تفکر ناب مفهومی ندارد. تولید ناب به زبان ساده یعنی کسب بیشترین میزان سود با حداقل هزینه ها بگونه ای که کیفیت مد نظر مشتری به نحو احسن تامین گردد. همواره این سئوال در ذهن افراد ، کارشناسان و مدیران مطرح میشود که چرا هزینه تمام شده تولید یک محصول مشابه (بر فرض شرایط تولیدی یکسان از نظر حمایت ها، حقوق و دستمزد مشابه و تسهیلات بانکی) در کشور ما بیش از سایر کشورها و حتی گاهی چندین برابر میباشد؟
بدون شک مهمترین و اثر گذارترین عامل بیگانگی سیستم مدیریت تولیدی و خدماتی کشور با دانش تولید ناب میباشد. تجربه همواره نشان داده بشر هرگاه با شرایط سخت ، تنگناها و محدودیت ها مواجه شده به ایده های طلایی و کاربردی دست یافته ، ایده تولید ناب نیز از این قاعده مستثنی نیست. پس از جنگ جهانی دوم کارخانه تویوتا با انبوهی از مشکلات مواجه شده بود از جمله اینکه نیازمند به ایجاد تنوع گسترده در طیف محصولات خود بود و از طرفی دیگر به علت کوچک بودن بازار داخلی و عدم امکان صادرات گسترده بعلت رقابت شدید غول های خودروسازی آن دوره ناگزیر به تولید در مقیاس خاصی بود. مضاف بر این اقتصاد جنگ زده ژاپن با محدودیت هایی که داشت توانایی خرید گسترده آخرین تکنولوژی های تولیدی غرب را نداشت. در این شرایط برای یافتن راه حل مناسب آی جی تویودا و تایی چی اوهنو ماموریت یافتند جهت بررسی و پیدا کردن راه حل مناسب به کارخانه فورد واقع در دیترویت عازم شوند. در آن دوره کارخانه فورد توسط هنری فورد بنیانگذار سیستم تولید انبوه به دوران بلوغ و تکامل سیستم تولید انبوه دست یافته بود. سیستم تولید انبوه توانسته بود برخی از نقاط ضعف تولید دستی را برطرف نماید، از جمله اینکه دیگر به استاد کاران ماهر نیازی نبود و کارگران معمولی به راحتی وظایف استاندارد شده و ساده ای که به آن ها محول شده بود را انجام میدادند. بعلاوه اینکه در تولید انبوه با توجه به تیراژ بالای تولید قیمت تمام شده بسیار کاهش یافته بود و با فروش بیشتر سود بیشتری نیز حاصل میشد. بارزترین ویژگی تولید انبوه قابلیت تعویض پذیری قطعات و سهولت در مونتاژ بود. اما ژاپنی ها خیلی زود دریافتند سیستم تولید انبوه جوابگوی خواسته های آن ها نمی باشد . ژاپنی ها به سیستم تولیدی خاصی نیاز داشتند که مزیت های تولید دستی و تولید انبوه را همزمان دارا باشد و در عین حال مشکل هزینه بالای تولید دستی و عدم انعطاف پذیری تولید انبوه را نیز نداشته باشد. تایی چی اوهنو در چنین شرایطی به فکر سیستم تولیدی جدیدی بود که بتواند توسط آن به اهداف مورد نظر کارخانه تویوتا دست یابد. اوهنو پس از جنگ بارها از کارخانجاتی که سیستم تولید انبوه را اجرا می کردند بازدید کرد. اوهنو سیستم تولید انبوه را پر از اتلاف می دید و به دنبال سیستم تولیدی جدیدی بود که خالی از هرگونه اتلافی باشد. ژاپنی ها اتلاف را به سه گروه کلی تقسیم بندی کرده اند.
انواع اتلاف در تولید
گروه اول مودا (MUDA) : موداها فعالیت هایی هستند که از دید مشتری بی ارزش بوده و طبیعتا مشتری علاقه ای برای پرداخت هزینه بابت این فعالیت ها ندارد. بطور معمول مودا ها را به 7 دسته تقسیم بندی می نمایند :
1- تولید اضافه : تولید اضافی و زودتر از نیاز که نهایتا منجر به افزایش موجودی انبار میگردد که در پی آن هزینه خواب سرمایه ، اشغال فضای انبار ، نگهداری و دیگر هزینه ها تحمیل میگردد.
2- پردازش اضافی قطعات: انجام عملیاتی فراتر از نیاز مشتری و یا کارهای اضافی دیگر همچون بازرسی ها و چکاپ های بی مورد.
3- حمل و نقل اضافی: جابجایی محصولات از خط تولید به انبار و یا جابجایی های غیر ضروری دیگر.
4- موجودی اضافی: تولید قطعات یا محصولات بیش از نیاز واقعی و یا وجود کالاهای نیمه ساخته در بین فرآیندهای تولیدی.
5- حرکات اضافی اپراتور: مثل راه رفتن، صرف زمان جهت جستجوی ابزار یا قطعات و غیره.
6- دوباره کاری: تولید قطعات یا محصولات معیوب و مجددا صرف زمان جهت مرتفع نمودن عیوب.
7- انتظار و تاخیر: انتظار اپراتورها به دلیل عدم رسیدن قطعات یا مواد در زمان معین شده که منجر به اتلاف زمان میگردد.
البته در برخی منابع دیگر از مودای هشتمی نیز نام برده شده تحت عنوان عدم استفاده مناسب از ایده ها ، نظرات و خلاقیت منابع انسانی.
گروه دوم از اتلاف ها موری (muri) نام دارد. بطور کلی به اتلاف های مربوط به سختی کار موری میگویند. عدم آموزش مناسب به اپراتورها، فشارکاری بیش از حد به کارکنان که موجب اثرات مخرب فیزیکی و روحی شده و در نهایت منجر به افزایش بروز خطاهای انسانی و فرسودگی شغلی میگردد. فشار کاری به ماشین آلات، عدم استفاده مناسب از سیستم اتوماسیون اداری و موارد مشابه دیگر از این جمله میباشند.
گروه سوم از اتلاف ها مورا (mura) نام دارد که به اتلاف هایی گفته میشود که ناشی از نوسانات میباشد، سرعت تولید غیریکنواخت، تغییرات برنامه ریزی نشده و بطورکلی نوسانات عرضه و تقاضا که منجر به ایجاد اختلال در سیستم میگردد.
اما نکته حائز اهمیت در خصوص اتلاف ها کشف و شناسایی آن ها میباشد. لازمه این شناسایی بررسی کامل فرآیند تولید یا خدمات از زوایای مختلف و بررسی موشکافانه تمامی جزییات در روند تولید یا خدمات میباشد. البته یکی از عناصر بسیار مفید در این خصوص تجربه کاری است. اوهنو و همکارانش خیلی زود با پشتکار فراوان موفق به کاهش انواع اتلاف ها در تولید انبوه شدند و موفقیت های چشمگیری بدست آوردند. ژاپنی ها با کاهش اتلاف ها به درصد بالایی از بهره وری در سیستم رسیدند ولی این پایان کار نبود، تلاش های سیستماتیک دیگری نیز انجام گرفت و با استفاده از تکنیک های خاص دیگری به سیستم تولیدی و کاربردی جدیدی دست یافتند که بعدها به عنوان تولید ناب معروف شد که توانست بالاترین میزان بهره وری را ایجاد نماید.
پیاده سازی سیستم تولید ناب
بطور معمول جهت پیاده سازی سیستم تولید ناب به اجرای شش مرحله نیاز میباشد:
1- تمامی المان هایی که منجر به ایجاد مشکلات کیفیتی و توقفات و نوسان در خط تولید می شود شناسایی و دسته بندی بشوند و گروه هایی جهت ریشه یابی و حل این مشکلات تشکیل میگردد.
2- باید سعی کرد حرکت قطعات در فرایند تولید تا حد امکان با پیوستگی هر چه بیشتر انجام گیرد و در نهایت به جایی رسید که در چرخه کاری اپراتورها نوسانی ایجاد نشود.
3- تعریف و تثبیت کار استاندارد برای تمامی مراحل خط تولید. باید اطمینان خاطر داشت که سرعت کار در طی مراحل مختلف از ثبات لازم برخوردار باشد.
4- ایجاد سیستم کشش در فرآیند تولید بگونه ای که هیچ قطعه یا مواد اولیه ای به مرحله بعد نمی رود مگر اینکه درخواستی برای آن وجود داشته باشد.
5- با کاهش اندازه دسته های تولید ، افزایش دفعات تحویل بین فرآیندها سعی در هموار سازی میزان تقاضا در مراحل مختلف فرآیند تولید داشته باشید.
6- بطور پیوسته با استفاده از کایزن و چرخه های کیفیتی نظیر (PDCA) بروی فرآیند تولید کار کنید و همواره بیاد داشته باشید پروژه ایجاد تولید ناب پایانی ندارد و همواره با استفاده از بهبود مستمر میتوان بهره وری سیستم را ارتقا داد.
برای پیاده سازی هر کدام از مراحل شش گانه فوق که به اختصار توضیح داده شد تکنیک های خاصی وجود دارد که میبایست با استفاده از آن ها و تعریف پروژه های متعدد به اهداف هر مرحله دست یافت. جهت پیاده سازی سیستم تولید ناب از ابزارها و عناصر مختلفی استفاده می گردد نظیر : نقشه برداری جریان ارزش (VSM) و 5S ، جیدوکا، پوکایوکه، هی جونکا، استاندارد سازی کارها، کانبان، تولید سلولی، نت بهره ور جامع (TPM) و کایزن.
هرچند ابزارها و تکنیک های تولید ناب بسیار کاربردی و هر کدام فلسفه وجودی خاص خود را دارند و در برخی موارد می توان گفت منحصر به فرد هستند اما تولید ناب صرفا بکارگیری این ابزارها و تکنیک ها نمیباشد. موضوع بسیار حائز اهمیت افرادی هستند که در این سیستم کار میکنند تا بتوانند به اهداف تولید ناب دست یابند. ویژگی بارز و نقطه قوت تولید ناب این است که در این سیستم از کارگران ساده تا مدیران ارشد همگی درگیر چالش های پیاده سازی تولید ناب میشوند و میبایست به معنی واقعی، کار گروهی با همدلی و با انگیزه بالای افراد محقق شود تا تولید ناب قابلیت اجرایی شدن داشته باشد. در تولید ناب، گروه های کاری متعدد و مختلفی با محوریت رهبرانی تشکیل میگردد که همگی با انگیزه قوی بصورت تیمی کار کرده با این مشخصه که تمامی اعضاء هدفی جز بهبود و بهره وری سیستم ندارند. در سیستم تولید ناب احساس مسئولیت و تعهد کاری کاملا درونی و خودجوش بوده و هرگز بصورت دستوری به افراد ابلاغ نمی گردد و این امر مهم با استفاده از اشاعه فرهنگ ناب محقق میگردد. در سیستم تولید ناب افراد از پایین ترین رده تا بالاترین مقام همواره در تلاش هستند به بالاترین میزان بهره وری دست یابند. در این سیستم مکانیزم هایی تعریف شده که تمامی افراد قادر هستند نظرات و ایده های بهبود خود را مطرح نمایند و مطمئن هستند این نظرات در گروه های کاری مورد نقد و بررسی قرار گرفته و چنانچه مورد تایید واقع شود بلافاصله اجرایی میگردد. ایجاد روحیه تیمی، همبستگی و همدلی میان اعضا و احترام متقابل بین تمامی کارکنان از جمله نکات قابل تامل در این سیستم میباشد. جمله معروفی در این ارتباط وجود دارد با این مفهوم که ” قبل از آنکه قطعه ای تولید کنی ، آدم تولید کن ! ” و ژاپنی ها اعتقاد دارند این مدیریت بر قلب ها هست که تاثیر گذار میباشد نه مدیریت بر کارکنان. بنابراین این افراد هستند که میتوانند به محصول ارزش اضافه کنند . باید توجه داشت در دنیای امروز نیروی انسانی تنها مزیت رقابتی هست که رقبا نمیتوانند آن را کپی برداری کنند.
همان طور که در شکل فوق قابل مشاهده است تولید ناب به عنوان عامل اصلی کلیه فعالیت های تولید تویوتا در ژاپن مطرح می گردد و خود عامل ارتباط تمام فعالیت های مرتبط می شود. ولی باید این نکته رادر نظر داشتته باشیم که تولید ناب بدون فرهنگ و تفکر ناب به هیچ وجه نمی تواند مشکلات سازمان ها را از بین ببرد. فرهنگ هر سازمان رفتار افراد در سازمان را تعریف می کند و تفکر ناب در این میان به سازمان در بدست آوردن یک تعریف درست از رهبری،کار تیمی، انعطاف در برابر تغییر و همچنین بهبود مستمر کمک می نماید.
بحث تولید ناب در سال 1990 توسط جیمز ووماک و همکارانش از دانشگاه MIT در قالب یک کار تحقیقی با عنوان ماشینی که جهان را تغییر داد منتشتر گردید. او و همکارانش تولید ناب را تقریبا به عنوان ترکیبی از مدل تولید سنتی ( FORD ) و کنترل اجتماعی در محیط تولید ژاپنی می شناسند. بنابراین بحث تولید ناب، و سایر شیوه های تولیدی با صنعت خودروسازی گره خورده است. در سیستم تولیدی تویوتا (TOYOTA PRODUTION SYSTEM ) یا تولید ناب ( LEAN PRODUCTION ) سه نوع ضایعات که به M های سه گانه ( MUDA – MURA – MURI ) معروف هستند وجود دارد :
جمع بندی
در پایان اینگونه می توان جمع بندی کرد که تولید ناب فراتر از یک سیستم تولیدی با تکنیک ها و ابزارهای مدیریتی است. تولید ناب در واقع یک مکتب میباشد. مکتبی که در بر گیرنده فرهنگ، تعهد، انگیزش، همدلی و همبستگی، کار تیمی به همراه ابزارها و تکنیک های خاص و کاربردی خود میباشد. چنانچه این عناصر در کنار هم شکل گیرد و در سیستم نهادینه شود بدون شک می توان به بالاترین میزان بهره وری و کیفیت دست یافت.
مطالب فوق صرفا مقدمه ای جهت آشنایی با تولید ناب میباشد و امیدوارم روزی دانش و تفکر ناب مورد توجه اقشار مختلف جامعه ما واقع گردد. دانش ناب راهنمایی است در جهت پیمودن مسیر بهبود و پیشرفت در زندگی شخصی و محیط کسب و کار. به اعتقاد بنده حلقه مفقوده بهره وری در کشور عزیزمان عدم آشنایی مناسب مدیران و کارکنان با دانش تولید ناب میباشد و امید است با نشر بیشتر مطالب در این خصوص و توجه مدیران گام موثر و مفیدی جهت افزایش بهره وری و کیفیت و خودکفایی حقیقی برداشته شود. در پایان از جناب مهندس کاظم موتابیان و سرکار خانم آزاده رادنژاد به جهت ترجمه و چاپ منابع اصلی تولید ناب تشکر و قدردانی مینمایم.
نویسنده : حامد عطایی نظری
فارغ التحصیل کارشناسی ارشد مهندسی صنایع دانشگاه یزد
Ataei.eng@gmail.com
در صورت درخواست همکاری تخقیقاتی و یا تبادل اطلاعات، با ایمیل نویسنده این متن مکاتبه فرمایید.