آزمایشگاه ارزیابی و آزمون تصمیم گیری (DEMATEL)
در روشهای تصمیم گیری چند معیاره، تکنیک های مختلفی وجود دارند دسته ای از آن ها هدفشان وزن دهی به معیارها می باشد مانند روش AHP و یا روش BWM که یک تکنیک جدید می باشد. دسته ای دیگر هدفشان رتبه بندی گزینه های مساله می باشد مانند روش تاپسیس. اما دسته سوم تکنیک هایی هستند که هدفشان ارزیابی عوامل از نظر تاثیرگذاری و تاثیرپذیری است که تکنیک دیمتل در زمره این روشها قرار می گیرد.
برای حل مسائل پیچیده جهانی ، روش DEMATEL توسط گابوس و فونتلا (1976) ارائه شد. روش DEMATEL برای ایجاد نقشه روابط شبکه ، روابط متقابل بین عوامل / معیارها را ایجاد می کند.
DEMATEL یک روش مفید برای تحلیل روابط علت و معلولی است ، جایی که می تواند معیارهای کمی را ارائه دهد و مدل ساختاری مرتبط را در نظر بگیرد. با این حال ، DEMATEL قادر به تعیین وزن معیارهای فردی نیست.
DEMATEL می تواند به طور مؤثر ساختار یک نقشه روابط را با روابط متقابل واضح بین زیر معیارها برای هر معیار بسازد. همچنین می توان از آن برای ایجاد نمودارهای علی استفاده کرد که بتوانند رابطه علی و معلولی زیر سیستمها را تجسم کنند (Büyüközkan و Çifçi، 2011). به گفته Gabus و Fontela در سال 1972 ، از DEMATEL می توان برای سنجش جنبه های کیفی و عوامل مرتبط با آنها که اغلب در مسائل اجتماعی و همچنین در سایر مسائل چالش برانگیز که شامل تکنیک های تعاملی انسان مدل است استفاده کرد. در ادبیات ، DEMATEL برای موضوعات مختلف ، از جمله برنامه ریزی صنعتی ، تصمیم گیری ، ارزیابی محیط زیست منطقه ای ، توسعه پایدار و سایر مسائل جهان اقتباس شده است.
در یک سیستم دارای وابستگی داخلی، تمام معیارهای سیستم ها دو به دو مشابه، مستقیم یا غیر مستقیم هستند. بنابراین، هر رابطه داخلی با یکی از معیارها روی سایر معیارها نیز تأثیر می گذارد. از این رو، پیدا کردن اولویت در عمل کار بسیار دشواری است. روش DEMATEL بر مبنای تئوری گراف، ما را قادر می سازد تا مسائل را بهتر برنامه ریزی و حل کنیم؛ به نحوی که ممکن است چندین معیار را در گروه علت معلول برای درک بهتر روابط علی، در جهت ترسیم نقشه روابط شبکه ای تقسیم کنیم. این روش شناسی ممکن است تائید کننده روابط متقابل میان متغیر معیارها و محدود کننده روابطی باشد که در یک روند توسعه ای و سیستماتیک ضروری هستند محصول نهائی فرآیند DEMATEL ارائه تصویری است که پاسخگو بر اساس آن فعالیتهای خود را سازمان می دهد.
جهت آشنایی با روش دیمتل از جمله کاربردها، اهداف و مراحل ویدیوی زیر را حتما ببینید.
در ادامه آموزش روش دیمتل (DEMATEL) قرار داده شده است. روش دیمتل از روشهای تصمیم گیری چند شاخصه (MADM) میباشد که به بیان تاثیرپذیری و تاثیرگذاری معیارها بر یکدیگر و تعیین روابط بین معیارها می پردازد. این تکنیک توسط فونتلا و گابوس در سال سال 1971 ارائه شد. نکته مهمی که وجود دارد این است که این تکنیک رتبه بندی و یا اولویت بندی از معیارها ارائه نمی دهد و تنها معیارها را از نظر علت و معلولی مورد بررسی قرار می دهد.
گام های تکنیک دیمتل
1- تشکيل ماتريس ارتباط مستقيم (M): در این گام تاثیرگذاری معیارها دو به دو بر روی هم بررسی می شود. زمانيکه از ديگاه چندنفر استفاده ميشود از ميانگين حسابی نظرات استفاده ميشود و M را تشکيل ميدهيم. برای بررسی تاثیرگذاری معیارها بر روی هم از طیف کلامی جدول زیر استفاده می شود:
عبارت کلامی | عدد متناظر |
بدون تاثیر | 0 |
تاثیرگذاری خیلی کم | 1 |
تاثیرگذاری کم | 2 |
تاثیرگذاری زیاد | 3 |
تاثیرگذاری خیلی زیاد | 4 |
۲- نرمال کردن ماتريس ارتباط مستقيم: جهت نرمال سازی از رابطه N=k*M استفاده می شود که در اين فرمول k به صورت زير محاسبه ميشود. ابتدا جمع تمامي سطرها و ستونها محاسبه ميشود. معکوس بزرگترين عدد سطر و ستون k را تشکيل ميدهد.
۳- محاسبه ماتريس ارتباط کامل: ماتریس ارتباطات کل از رابطه T=N×(I-N)-1 محاسبه می شود. در این رابطه I ماتریس یکه است.
۴- ايجاد نمودار علي:در این بخش جمع عناصر سطر و ستون ماتریس ارتباط کامل (T) را محاسبه می کنیم و به صورت زیر تحلیل می کنیم:
- جمع عناصر هر سطر (D) برای هر عامل نشانگر میزان تاثیرگذاری آن عامل بر سایر عاملهای سیستم است. (میزان تاثیر گذاری متغیرها). هر چه میزان این متغیر بیشتر باشد یعنی آن عامل تاثیر بیشتری دارد.
- جمع عناصر ستون (R) برای هر عامل نشانگر میزان تاثیرپذری آن عامل از سایر عامل های سیستم است. (میزان تاثیرپذیری متغیرها)
- بنابراین بردار افقی (D + R) میزان تاثیر و تاثر عامل مورد نظر در سیستم است. به عبارت دیگر هرچه مقدار D + R عاملی بیشتر باشد، آن عامل تعامل بیشتری با سایر عوامل سیستم دارد.
- بردار عمودی (D – R) قدرت تاثیرگذاری هر عامل را نشان میدهد. بطور کلی اگر D – R مثبت باشد، متغیر یک متغیر علت محسوب میشود و اگر منفی باشد، معلول محسوب میشود.
در نهایت یک دستگاه مختصات دکارتی ترسیم میشود. در این دستگاه محور طولی مقادیر D + R و محور عرضی براساس D – R میباشد. موقعیت هر عامل با نقطهای به مختصات (D + R, D – R) در دستگاه معین میشود. به این ترتیب یک نمودار گرافیکی نیز بدست خواهد آمد.
همچنین برای تعیین روابط درونی بین عوامل، از ماتریس ارتباطات کل (T) مقدار آستانه میگیریم و سپس هر درایه ماتریس T از این مقدار آستانه کوچکتر بود عدد صفر و در غیر اینصورت عدد 1 قرار می دهیم. سلول هایی که عدد 1 گرفته اند نشان از ارتباط معیار سطر بر آن ستون دارند.
مثال روش دیمتل
گام اول: تشکیل ماتریس ارتباطات مستقیم
در این بخش به پیاده سازی روش دیمتل برای 12 معیار می پردازیم. بدین منظور ابتدا با استفاده از نظرات 3 نفر از خبرگان که بر اساس جدول 2 اخذ شده است ماتریس تاثیرات دیمتل را تشکیل می دهیم.
جدول 2- عبارات کلامی و اعداد متناظر روش دیمتل
نام | مقدار |
بدون تأثیر | 0 |
تأثیر کم | 1 |
تأثیر متوسط | 2 |
تأثیر زیاد | 3 |
تأثیر خیلی زیاد | 4 |
سپس با استفاده از روش میانگین حسابی نظرات هر سه خبره را ادغام کرده و ماتریس ارتباطات مستقیم را تشکیل می دهیم که در جدول 3 آورده شده است.
جدول 3: ماتریس ارتباطات مستقیم دیمتل
گام دوم: نرمال سازی ماتریس ارتباطات مستقیم
در این گام با استفاده از رابطه 1 و 2 ماتریس ارتباطات مستقیم را نرمال میکنیم برای نرمال سازی ابتدا مجموع سطر و ستون ماتریس جدول 3 را مشخص کرده و تک تک اعداد این جدول را بر بیشترین مقدار این مجموعات تقسیم می کنیم.
به عنوان مثال مجموع سطر و ستون و بیشترین مقدار عبارتند از:
جدول 4: مجموع سطر و ستون ماتریس ارتباطات مستقیم
مجموع سطر | مجموع ستون |
12.667 | 26.333 |
21.667 | 23.667 |
20.333 | 29.000 |
32.667 | 26.667 |
32.667 | 21.667 |
32.667 | 24.333 |
22.000 | 23.667 |
26.000 | 27.333 |
MAX= 32.667 |
همانطور که در جدول 4 مشاهده میشود بیشترین مقدار برابر با 32.667 است که باید تک تک درایههای جدول 3 بر این عدد تقسیم شوند تا ماتریس نرمال حاصل شود و در جدول 5 آورده شده است.
جدول 5: ماتریس نرمال دیمتل
گام سوم: محاسبه ماتریس ارتباطات کل (T)
در این گام با استفاده از رابطه 3 ماتریس ارتباطات کل را تشکیل می دهیم یعنی ابتدا ماتریس نرمال را از ماتریس واحد I کم می کنیم سپس آن را معکوس کرده و سپس ماتریس نرمال را در ماتریس معکوس شده ضرب می کنیم که حاصل ماتریس ارتباط کل (T) است که در جدول 6 آورده شده است.
جدول 6: ماتریس ارتباطات کل (T)
گام چهارم: تشکیل نمودار علی
در این گام مجموع سطر (D) و مجموع ستون (R) ماتریس ارتباطات کل را محاسبه کرده و سپس مقادیر D+R و D-R را ایجاد می کنیم سپس محور مختصات را با مقادیر (D+R,D-R) ایجاد میکنیم که در شکل 1 آورده شده است.
جدول 7: مقادیر D و R زیرمعیارها
D | R | D+R | D-R | |
S11 | 1.700 | 3.506 | 5.206 | -1.805 |
S12 | 2.799 | 3.157 | 5.956 | -0.358 |
S13 | 2.742 | 3.806 | 6.548 | -1.064 |
S21 | 4.357 | 3.550 | 7.908 | 0.807 |
S22 | 4.335 | 2.950 | 7.285 | 1.385 |
S23 | 4.394 | 3.298 | 7.692 | 1.096 |
S31 | 2.911 | 3.177 | 6.088 | -0.265 |
S32 | 3.463 | 3.658 | 7.120 | -0.195 |
S41 | 3.694 | 2.888 | 6.583 | 0.806 |
S42 | 3.338 | 2.853 | 6.191 | 0.485 |
S51 | 3.426 | 3.923 | 7.349 | -0.497 |
S52 | 3.544 | 3.939 | 7.483 | -0.395 |
بر اساس جدول 7، معیار معیار S23 دارای بیشترین مقدار D است پس تاثیرگذارترین عامل به حساب میآید. معیار S52 نیز دارای بیشترین مقدار R است پس تاثیرپذیرترین عامل است همچنین عامل S21 نیز دارای بیشترین مقدار D+R است پس بیشترین ارتباط را با دیگر عوامل سیستم را دارد.
برای تعیین روابط بین معیارها نیز از جدول 6 مقدار آستانه (میانگین) میگیریم که برابر با 0.283 میشود. سپس هر عددی از این مقدار آستانه بزرگتر بود مقدار 1 که نشان دهنده رابطه و هر عددی که کوچکتر از مقدار آستانه بود مقدار صفر یا عدم وجود رابطه میگیرید.
ترکیب دیمتل با روشهای دیگر
تکنیک دیمتل برای دستیابی به اهداف مختلف می توان با روشهای دیگر تصمیم گیری چند معیاره ترکیب کرد که در ادامه آورده شده است. (منظور از ترکیب یعنی خروجی روش دیمتل به عنوان ورودی روش های دیگر استفاده شود).
1- روش دیمتل-ANP: این رویکرد با اضافه شده مدل تحلیل شبکه ای (ANP) باعث تعیین وزن و اهمیت معیارهای تصمیم گیری می شود. این روش خود دو حالت کلاسیک و رویکرد جدید دارد. برای یادگیری این روش وارد این پست شوید.
2- روش دیمتل-ism: هدف این روش ارائه یک مدل ساختاری از ماتریس دیمتل می باشد. در واقع چون خروجی روش دیمتل روابط بین همه معیارها بررسی می شود در مواقعی که تعداد عوامل زیاد باشد روابط زیاد و نامفهوم می شود بنابراین استفاده از روش ism باعث می شود روابط در سطوح تاثیرگذاری و تاثیرپذیری با نظم و ترتیب درست تقسیم بندی شوند. برای یادگیری این روش وارد این پست شوید.
3- روش دیمتل- FCM: تکنیک نقشه شناخت فازی (FCM) جهت تحلیل روابط علت و معلولی و ارائه سناریوهای تغییر معیارها انجام می شود که استفاده از روش دیمتل به عنوان تکنیک کمکی FCM باعث می شود ورودی آن به راحتی ساخته شده و تحلیل راحتتر انجام گیرد. برای یادگیری این روش وارد این پست شوید.
در این فیلم با ذکر یک مثال از روش دیمتل به توضیح و آموزش آن می پردازد. در ادامه فیلم نیز آموزش روشهای دیمتل در اکسل و دیمتل فازی در اکسل آورده شده است.
جهت تهیه فیلم آموزش روش دیمتل و پیاده سازی در اکسل اینجا را کلیک کنید
چنانچه نیازمند مشاوره و یا انجام پروژه خود با این روشها هستید با ما تماس بگیرید| ۰۹۳۳۸۸۵۹۱۸۱
سلام وقت بخیر اگر در نتایج دیمتل یک معیار معلول تشخیص داده شود اما بزرگترین مقدار d+Rرا داشته باشد و معیار دیگری علت شناسایی شود و کوچکترین مقدارD+R داشته باشید آیا این متناقض است؟ چطور باید تحلیل کرد؟ و آیا داده ها مشکل داشتند
سلام علت و معلول بودن ربطی به D+R ندارد. D+R میزان ارتباط را نشون میده. حالا وقتی D+R بزرگ باشه یعنی ارتباط این معیار با بقیه زیاده. و منظور از ارتباط یعنی هم ممکنه تاثیر دیگر معیارها روی این معیار باشه و هم این معیار روی بقیه تاثیر بذاره
سلام وقتتون بخیر..
ممنون از آموزشهای بسیار خوبتون. من برای پایان نامه م استفاده کردم و عالی شد.
فقط یک سوال دارم. برای رسم ارتباطات نرم افزار خاصی وجود داره؟ من بصورت دستی میکشم اما ظاهر شکیلی نمیده.
نمونه ای که شما از رسم ارتباطات این مثال گذاشتید، خیلی قشنگ شده.
لطفا راهنمایی بفرمایید چطور رسم شده؟ ممنونم
سلام به صورت دستی در اکسل هست. نرم افزار خاصی نیست
باسلام و احترام
از آموزش خوب و کاربردی شما بسیار سپاسگذارم.
در ابتدای آموزش دیمتل ویدیوی فوق، مدرس اشاره می کند که یک پژوهش گربنام آقای دالالام در سال 2011 فرمولی برای رتبه بندی معیارها براساس نتایج دیمتل معرفی کرده است که مورد استفاده قرار گرفته است. ینده نتونستم متن پژوهش مورد اشاره رو پیدا کنم، ممکنه منبع رو برای استفاده بنده ارائه بفرمائید؟
بسیار متشکرم
یوسفی
سلام
https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0957417411000510
با سلام، یک سوال داشتم. اگر یه عامل بر اساس D-R مثبت ( برای مثال عامل X) و دیگری منفی باشد ( برای مثال عامل B)، به عبارتی X ما cause و B ما effect باشد. اگر بر اساس ماتریس T
میزان عدد برای
X->B
B->X
هردو سیگنیفیکنت باشه، چهطور اون رو روی دیاگرام نشون میدیم؟
سلام. برای رسم روابط بر روی نمودار، فقط باید از ماتریس ارتباطات کل (T)، مقدار آستانه گرفت یعنی میانگین حسابی درایه ها حساب کرد سپس از هرکدام از درایه ها از این مقدار بیشتر بود عدد یک میگیره و هر کدام کمتر بود عدد صفر.
اینطوری یک ماتریس صفر و یک تشکیل میشه و این یک ها نشان دهنده تاثیر معیار سطر بر معیار ستون هستند. یعنی اگر تقاطع معیار A (سطر) با معیار B (ستون) عدد یک بود یعنی معیار A داره روی معیار B تاثیر میذاره. که کافیه یک فلش از سمت A به سمت B رسم کنیم.