مقدمه
مدیران سازمان ها همواره سعی دارند تا با اخذ تصمیمات بهینه، آینده بهتری برای سازمان خود رقم بزنند. در اغلب اوقات اخذ یک تصمیم بهینه توسط مدیران بصورت ذهنی امکان پذیر نیست، به این دلیل که معیارهای زیادی در فرآیند تصمیم گیری دخیل هستند. این مسائل به عنوان تصمیم گیری با چند معیار (تصمیم گیری چندمعیاره) شناخته می شوند که با در نظر گرفتن همزمان چندین معیار، سعی در شناسایی بهترین گزینه را دارند که می توانند بصورت انفرادی و یا گروهی انجام گردند. به عنوان مثال، انتخاب بهترین تامین کننده، انتخاب مناسب ترین پروژه برای سازمان و… نمونه هایی از مسائل تصمیم گیری چند معیاره هستند.
تا کنون روش های مختلفی برای حل مسائل تصمیم گیری چند معیاره ارائه شده است. در این میان، روش اولویت ترتیبی (Ordinal Priority Approach) یکی از جدیدترین روش های تصمیم گیری چندمعیاره است که توانایی حل مسائل انفرادی و گروهی حتی در شرایطی که داده های ورودی ناقص است را دارد. این روش نیاز به داده های ورودی بسیار ساده ای دارد و بعد از حل مسئله قادر است وزن خبره ها و معیارها و همچنین رتبه گزینه ها را ارائه دهد. روش اولویت ترتیبی (OPA) با بهره گیری از رویکرد برنامه ریزی خطی به گونه ای طراحی شده است که نیازی به بی مقیاس سازی داده ها، روش های میانگین گیری برای تجمیع نظرات خبره ها، ماتریس مقایسات زوجی و… ندارد. این روش توسط عطایی، محمودی، فیلی زاده و لی (منبع شماره 1) در سال 2020 برای اولین بار ارائه گردید و سپس توسط محمودی و همکاران (2021) (منابع شماره 2 و 3) تحت محیط های فازی و خاکستری توسعه پیدا کرد. همچنین قابل ذکر است که نرم افزار این روش تحت محیط اکسل در سایت www.ordinalpriorityapproach.com قابل دانلود است که می تواند برای محاسبه وزن معیارها به تنهایی یا برای محاسبه وزن و رنک خبره ها، معیارها و گزینه ها بصورت همزمان در ابعاد کوچک مورد استفاده قرار گیرد.
مراحل روش OPA
گام اول: در این مرحله می بایست خبره و یا خبره ها شناسایی شوند و توسط تحلیلگر رنک هر خبره مشخص شود. خبره ها می توانند بر اساس سابقه کار، میزان تجربه و سایر فاکتور ها اولویت بندی شوند.
گام دوم: در این مرحله می بایست معیارها شناسایی شوند سپس معیارها توسط هر خبره می بایست اولویت بندی شوند.
گام سوم: در این مرحله می بایست گزینه ها تعیین شوند و سپس گزینه ها در هر معیار توسط هر خبره اولویت بندی شوند.
گام چهارم: مدل برنامه ریزی خطی زیر می بایست تشکیل و حل شود.
در این مدل پارامترها و متغیرها بصورت زیر تعریف می شوند:
گام پنچم: بعد از حل مدل وزن گزینه ها، معیارها و خبره ها به ترتیب از طریق روابط زیر محاسبه می شود:
مثال عددی
مسئله تصمیم گیری چند معیاره زیر را که مربوط به خرید خودرو مناسب است را در نظر بگیرید. در این مسئله تنها یک خبره وجود دارد، بنابراین مسئله تصمیم گیری انفرادی تلقی می شود. سه معیار کیفیت، هزینه، و مصرف سوخت برای انتخاب خودروهای A، B، C توسط تصمیم گیرنده تعیین شده است. اما این نکته قابل توجه است که معیار کیفیت دارای دو زیر معیار گارانتی و ایمنی است. بنابراین مجموعه معیارها گارانتی(G)، ایمنی(S)، هزینه(P)، و مصرف سوخت(F) خواهد بود.
در این مثال خبره معتقد است که رنگ معیار ها بصورت P > S > G > F می باشد. همچنین خبره رنک گزینه ها را در هر معیار بصورت زیر تعیین کرده است:
در معیارP عبارتند از: A > C > B
در معیار S عبارتند از : C > A > B
در معیار G عبارتند از : B > C > A
در معیار F عبارتند از : B > A > C
با توجه به نظر خبره در مورد معیارها و گزینه ها، مدل OPA مربوطه بصورت زیر تشکیل می شود:
این مدل یک مدل برنامه ریزی خطی است که با نرم افزارهای لینگو، گمز و یا حتی اکسل قابل حل است. بعد از حل مدل، وزن معیارها بصورت زیر محاسبه می گردد:
همچنین وزن گزینه ها بصورت زیر محاسبه می گردد:
در نهایت می توان گزینه ها را بر اساس مقدار وزن آنها رنک نمود. جهت حل مثال با داده های ناقص و تصمیم گیری گروهی به مقاله مرجع رجوع شود.
در فیلم زیر مثال بالا که به صورت تئوری می باشد تشریح شده است
حل مثال عددی با نرم افزار اکسل
ابتدا می بایست نرم افزار OPA (منبع 4) را از وبسایت www.ordinalpriorityapproach.com مانند تصویر بصورت رایگان دانلود نمایید.
بعد از باز کردن نرم افزار، با شکل زیر مواجه خواهید شد که قسمت های مختلف نرم افزار در شکل توضیح داده شده است. سه مثال عددی در نرم افزار ذکر شده است که به ترتیب برای حل مسائل تصمیم گیری با یک خبره، حل مسائل تصمیم گیری گروهی با دیتای ناقص و محاسبه وزن معیارها می باشند.
برای حل مثال عددی خرید ماشین که در قسمت قبل توضیح داده شد، مانند شکل زیر عمل کنید.
همانطور که مشاهده می کنید نتایج حاصله با قسمت قبل یکسان شد. با توجه به محدودیت های سالور اکسل، این نرم افزار برای حل مسائل با ابعاد کوچک مناسب است و برای مثالهای بزرگ می بایست از نرم افزارهای لینگو، گمز و یا متلب استفاده گردد.
حل مثال عددی با نرم افزار لینگو و نرم افزار تحت وب
در این بخش 3 مثال با نرم افزار لینگو حل میشود که به ترتیب در 3 فیلم زیر آورده شده است.
ویدئوی 1: در این ویدیو به حل یک مدل سلسله مراتبی بر اساس نظر یک خبره (تصمیم گیری انفرادی) پرداخته می شود.
ویدئوی 2: در این ویدیو به حل یک مدل سلسله مراتبی بر اساس نظر چند خبره (تصمیم گیری گروهی) پرداخته می شود.
ویدئوی 3: در این ویدیو به محاسبه وزن معیارها به صورت تنها پرداخته می شود.
جهت دانلود فایل pdf مثال های بالا اینجا را کلیک کنید
مطالعات انجام گرفته در زمینه روش OPA
صنعت ساختمان به عنوان یکی از صنایع حیاتی یک کشور شناخته شده است. در پروژه های عمومی در مقیاس بزرگ، اغلب مشاهده می شود که مشتریان برای اجرای پروژه ها به دنبال خدمات چندین پیمانکار فرعی (شرکت های برون سپاری پروژه) و همچنین به دنبال خدمات شرکت های مشاوره برای نظارت بر پیشرفت و عملکرد این پیمانکاران فرعی است. با این حال، ارزیابی عملکرد تعداد زیادی از پیمانکاران فرعی نه تنها یک مرحله چالش برانگیز است، بلکه به دلیل ذهنی بودن در فرآیند ارزیابی، منبع تضاد و بی اعتمادی بین ارزیابان وجود دارد. بر این اساس مطالعه Mahmoudi & Javed (2022) عملکرد سازمانی درک شده را به دو جریان طبقهبندی میکند و استدلال میکند که جریانی که نظرات ارزیابهای مستقل را در بر میگیرد، عینیتر از خود ارزیابی است. این مطالعه همچنین تلاشی پیشگام در ارزیابی عملکرد پس از صلاحیت پیمانکاران فرعی را از طریق رویکرد اولویت ترتیبی (OPA)، انجام میدهد. استقرار OPA به تصمیم گیرندگان این امکان را می دهد که وزن معیارهای ارزیابی، پیمانکاران فرعی را که باید ارزیابی شوند و کارشناسانی که آنها را به طور همزمان ارزیابی می کنند، تخمین بزنند. بنابراین، روش شناسی می تواند با کشف کارشناسان نامعتبر و معیارهای نامناسب، علل بی اعتمادی را به حداقل برساند. نتایج نشان میدهد که در بین معیارهای زمان، هزینه و کیفیت (Core- C)، عملکرد هزینه ساخت و ساز (C3) اولویت اول، زمان ساخت (C2) رتبه دوم، کیفیت ساخت (C1) اولویت سوم را کسب کرده است. در بین معیارهای دیجیتالی شدن (D)، امکان دریافت شکایات به صورت الکترونیکی (D2) اولویت اول و امکان ارسال سفارشات به صورت الکترونیکی (D1) اولویت دوم را کسب کرده اند. در بین معیارهای چابکی (RE)، سرعت بازیابی پس از اختلال (RE1) اولویت اول و سطح بهبودی پس از اختلال (RE2) اولویت دوم را بدست آوردند. در نهایت در بین معیارهای مدیریت ریسک (RI) بترتیب، حسابرسی داخلی مبتنی بر ریسک (RI2)، شهرت پروژه (RI4)، کنترل پروژه مبتنی بر ریسک (RI1)، شیوه های مدیریت تامین کننده پیمانکار فرعی (RI3) اولویت اول تا چهارم را بدست آوردند. یکی از مزیتهای کلیدی OPA که آن را در میان کلاس مدلهای تصمیمگیری چند ویژگی متمایز میکند، توانایی آن در تخمین همزمان وزن معیارها، گزینهها و کارشناسان است. بر مبنای نتایج وزنی کارشناسان در این تحقیق، می توان دریافت که کارشناس 7 بالاترین وزن را به دست آورده است و نظر او نسبتاً نقش مهمی در خروجی نهایی دارد. همچنین نتایج امتیاز وزنی برای عملکرد نسبی شرکت های ساخت و ساز گویای آنست که شرکت شماره 12 بهترین عملکرد را از نظر کارشناسان داشته است.
Sadeghi et al. (2022) بیان داشتند در میان فناوریهای نوظهور، فناوری دفتر کل توزیعشده (DLT) یا بلاک چین، یک تقویتکننده قدرتمند کسبوکار است که پتانسیل آن میتواند پروژهها، شرکتهای AEC (معماری، مهندسی و ساختوساز) و زنجیره تامین ساختوساز و به معنای وسیعتر، کل صنعت ساختوساز را مختل کند. این فناوری به دلیل موانع و چالش های متعدد به فلات بهره وری نرسیده است. بنابراین مطالعه آنها کاربردی بودن چالش ها و موانع شناسایی شده را بر اساس دیدگاه پایداری ارزیابی می کند. نویسندگان با توجه به این که روش OPA وزن ویژگی های پایداری و موانع را به طور همزمان تعیین می کند، برای برای دستیابی به هدف پژوهش، از این رویکرد در تصمیمگیری خود استفاده کرده اند. نتایج نشان میدهد که پیادهسازی DLT به زیرساختهای مدیریت داده، (۲) برنامههای کاربردی و کهن الگوهای پیشرفته، و (۳) تقاضا، علاقه، و گرایش مشتریان، و (4) مالیات و گزارش نیاز دارد. حل چالش های با رتبه بالا کلید پایداری اجتماعی از جنبه های مدیریت زنجیره تامین و تدارکات، «شفافیت، مبارزه با فساد، و مبارزه با جعل»؛ و «عملیات منصفانه و رقابت صادقانه» است.
از آنجایی که انتخاب تامین کننده می تواند بر موفقیت و سودآوری بلندمدت سازمان ها و پروژه های آنها تأثیر بگذارد، پذیرش مستقیم پایداری می تواند به ارزش معادله اضافه کند. در نظر گرفتن اقدامات پایداری می تواند به طور مثبت مدیران پروژه را در تصمیم گیری بهتر برای پروژه ها در بلند مدت راهنمایی کند. بنابراین، پژوهش Mahmoudi et al. (2021) مدلی مفهومی برای انتخاب بهترین تامین کننده بر اساس چارچوب پایداری در کلان پروژه ها ارائه می دهد. در این میان، روش های تصمیم گیری می تواند به عنوان ابزاری مناسب برای یافتن بهترین تامین کننده مورد استفاده قرار گیرد. رویکرد OPA، در حالی که در مقایسه با روش های دیگر مانند فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) و تکنیک برای ترتیب اولویت بر اساس شباهت به راه حل ایده آل (TOPSIS) مزایای زیادی دارد. با این حال، این روش نمی تواند چندین رتبه را در طول فرآیند تصمیم گیری در نظر بگیرد و استفاده از رویکرد عدم قطعیت به شدت احساس می شود. نظریه سیستم های خاکستری (GST) می تواند عدم قطعیت ها را بدون نیاز به نمونه بزرگ یا پیشنهاد تابع عضویت در نظر بگیرد. از این رو، نویسندگان در مطالعه خود از GST برای در نظر گرفتن رتبه های چندگانه برای معیارها و جایگزین ها در روش OPA استفاده کرده اند. نتایج نشان میدهد رتبه معیارها در سناریوهای 1 و 3 متفاوت است. لازم به ذکر است که رتبه معیارهای سناریوهای 2 و 3 کاملاً یکسان است. به ترتیب در سناریوهای 2 و 3. معیارهای محیطی (C2)، اقتصادی (C1)، و اجتماعی (C3) رتبه های اول تا سوم و در سناریو 1 اجتماعی، محیطی، اقتصادی رتبه های اول تا سوم می باشند. بنابراین، نتایج متفاوت است که نیاز به توجه ویژه ای برای انتخاب سناریوی مناسب برای فرآیند تصمیم گیری دارد. تحلیلگران تصمیم باید بر اساس نظری که در مورد کارشناسان دارند، یکی از آنها را در نظر بگیرند. حال می توان فکر کرد که میزان اولویت کارشناسان (Experts) چه تاثیری بر رتبه تامین کنندگان دارد؟ طبق نتایج در سناریوی 2 و 3، Expert 2 اولویت اول و Expert 1 اولویت دوم را دشته اند. نتایج در سناریو اول برعکس این قضیه بوده است. لازم به ذکر است که رتبه تامین کنندگان می تواند متفاوت باشد زیرا وزن معیارها متفاوت بوده است. در این راستا، رتبه تامین کننده 1 بهترین تامین کننده در سناریوهای 1 و 2 است، در حالی که تامین کننده 3 بهترین تامین کننده در سناریوی 3 است. این نوع تحلیل حساسیت در برخی از روش های MCDM مانند TOPSIS و VIKOR امکان پذیر نیست. روش OPA-G می تواند سه بعد اساسی فرآیند تصمیم گیری یعنی خبرگان، معیارها و گزینه های جایگزین را به طور همزمان در نظر بگیرد.
مطالعه کازرونی و همکاران (1401) با هدف کاربرد روش های OPA و تجزیه و تحلیل اهمیت-عملکرد جهت اولویت بندی و تحلیل الگوی بومی بهبود عملکرد مالی شرکت های سیمانی مبتنی بر ابزارهای حسابداری مدیریت صورت پذیرفته است. در این مطالعه در گام اول طراحی مدل، 27 ابزار حسابداری مدیریت با مرور ادبیات تحقیق، شناسایی شدند؛ در ادامه با به کارگیری تکنیک های دلفی و ضریب توافق کندال، 24 ابزار انتخاب شدند و در 5 دسته کلی “ابزارهای هزینه یابی، بودجه بندی، برنامه ریزی بلندمدت، ارزیابی عملکرد و تصمیم گیری برای سرمایه گذاری” قرار گرفتند. نتایج مدل سازی معادلات ساختاری نشان می دهد که تاثیر هر پنج دسته بر عملکرد مالی، مثبت و معنادار است. بر مبنای نتایج حاصل از رویکرد OPA، ابزارهای “تکنیک های نوین بهایابی، ارزش افزوده اقتصادی، تکنیک های تخصیص بها، شاخص سودآوری و خالص ارزش فعلی” به ترتیب رتبه های 1 تا 5 را به خود اختصاص دادند. هم چنین نتایج تکنیک تجزیه و تحلیل اهمیت– عملکرد نشان می دهد علی رغم اینکه تولید به هنگام مدیریت کیفیت جامع, هزینه یابی کیفیت، تکنیک های نوین بهایابی و کارت امتیازی متوازن، دارای اهمیت بالایی هستند اما در عمل مورد توجه سازمان ها قرار نگرفته اند.
صنعت سیمان در حال حاضر با مشکلاتی چون مازاد عرضه، فرسودگی تجهیزات و جانمایی نادرست کارخانه ها روبروست. بر این اساس، ملکی و همکاران (1401) پژوهش خود را با هدف شناسایی سناریوهای آینده این صنعت در میان مدت پیش بردند. نویسندگان در چارچوب انجام تحقیق در گام اول از طریق مرور پیشینه و مصاحبه با خبرگان این صنعت، پیشرانهای عام و اختصاصی را شناسایی کرده و سپس با به کارگیری غربال تئوریک و استنتاج محور پیشران های نهایی را انتخاب نمودند. در ادامه پیشران های باقیمانده را با تکنیک ساختاری دیمتل تحلیل کردند. با توجه به بیشترین خالص اثر، دو پیشران قیمتگذاری و تقاضای بازار برای شکل دهی سناریوها در نظر گرفته شده و برای توسعه سناریوها رویکرد آزمون و گزینش فرضیات راهبردی فردی استفاده شده است. سناریوهای پیشنهادی پژوهش عبارتند از: سناریو تالش برای بقا، سناریو مرهمی بر زخم، سناریو دنیای رو به رشد و سناریو احتضار. سناریو احتضار و سناریو دنیای رو به رشد به ترتیب بدترین و بهترین وضعیت را در این مطالعه توصیف میکنند. در نهایت برای تعیین سناریوی محتمل، تکنیک OPA به کار گرفته شده است. نتایج این روش مشخص می کند سناریو مرهمی بر زخم محتمل ترین سناریو است.
حل مثال عددی با نرم افزار متلب
نرم افزار متلب نیز از نرم افزاری پرکاربرد برای حل مدل های بهینه سازی می باشد در ویدیوی زیر یک مثال از تکنیک opa در این نرم افزار حل شده است.
جهت دانلود فایل pdf مثال های بالا اینجا را کلیک کنید
منابع
Ataei, Y., Mahmoudi, A., Feylizadeh, M. R., & Li, D. F. (2020). Ordinal Priority Approach (OPA) in Multiple Attribute Decision-Making. Applied Soft Computing, 86, 105893
Mahmoudi A, Deng X, Javed S. A., Zhang N. (2021). Sustainable Supplier Selection in Megaprojects: Grey Ordinal Priority Approach. Business Strategy and the Environment, 30 (1), pp318–339, https://doi.org/10.1002/bse.2623
Mahmoudi, A., Javed, S.A., & Mardani, A. (2021). Gresilient Supplier Selection through Fuzzy Ordinal Priority Approach: Decision-making in Post-COVID era. Operations Management Research, DOI:10.1007/s12063-021-00178-z
Mahmoudi, A. (2021). OPA Solver: A Solver for Multiple-Attribute Decision-Making Problems (Version 1.00). Zenodo. http://doi.org/10.5281/zenodo.4453887
عالی بود.